DZIEJE CHWAŁOWIC

 

Data powstania miejscowości – rok 1228

 

Badacze historii zakładają, że data pierwszej wzmianki historycznej jest datą początku istnienia danej miejscowości. Założenie takie jest dużym uproszczeniem, bo osada lub miasto mogły istnieć wcześniej, ale trudno znaleźć założenie dotyczące liczenia wieku miejsca, które byłoby mniej dyskusyjne.

Chwałowice po raz pierwszy pojawiły się w dokumentach historycznych w roku 1228. Stało się tak za sprawą dokumentu wydanego w Opolu przez księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza I, który podjął decyzję o przenosinach zakonu norbertanek z Rybnika do Czarnowąsów, niedaleko Opola. Książę, określając uposażenie zakonnic, napisał wtedy:

Primum ipsum Rybnik pro Charnowonz commutates, exeptis tabernis et capella cum sorte sua In Faleuich, que pro suis usibus detinuerunt (…)[1].

co w tłumaczeniu oznacza, że:

Po pierwsze zamieniamy Rybnik an Czarnowąsy za wyjątkiem karczm i kaplicy (czyli kościół NMP na Górce Cerkiewnej w Rybniku) wraz ze swym nadziałem w Faleuich,  które zachowujemy dla ( norbertanek).[2]

Dokument potwierdza prawa norbertanek do osady Faleuich ( podobnie jak do Nedobcici - Niedobczyc i Radoseuici – Radoszów). Nazwa Faleuich musi się odnosić do terenu dzisiejszych Chwałowic z tego powodu, że  w dokumencie osada określona jest jako należąca do terenu bardzo blisko związanego z kościołem w Rybniku. Po drugie, brzmienie nazwy średniowiecznej jest podobne do brzmienia współczesnego.

Zespół klasztorny norbertanek w Czarnowąsach koło Opola

 

W naturalny sposób można by szukać nazwy miejscowości w starszym dokumencie dotyczącym rybnickich norbertanek.  Dokument ów wydał biskup wrocławski Wawrzyniec w roku 1223 i potwierdza w nim wcześniejsze nadania będące prawie na pewno skutkiem decyzji księcia raciborskiego Mieszka Laskonogiego. W dokumencie tym wśród nadań pojawiają się wsie Rybnik, Smolna, Zalesie ( być może dzisiejsze Lasoki, przysiółek Książenic) i Książenice. Poza nimi wymienione są również inne miejscowości z poza obecnego powiatu rybnickiego i samego miasta Rybnika[3]. W dokumencie nie wymieniono Radoszów, Niedobczyc i Faleuich. Można więc wnioskować, że być może później pojawiły się jakieś dokumenty w  których nadano te miejscowości norbertankom albo, że  miejscowości te powstały pomiędzy rokiem 1223 a1228.

 

Druga wzmianka historyczna o Chwałowicach – lata 1303-1306

 

            Nazwa miejscowości Chwalowitz pojawia się w księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego (Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis), dokumencie redagowanym w latach 1303-1306. Tekst ten obejmuje spis wszystkich miejscowości biskupstwa wrocławskiego. Chwalowitz w tym spisie należy do parafi rybnickiej:

Item in Chwalowitz solvitur decima more polonico et velet marcam. Wzmianka mówi o tym, że  miejscowość płaci dziesięcinę w mierze polskiej.

 

Trzecia wzmianka historyczna o Chwałowicach – 29 grudnia 1308

 

            Dokument w którym pojawia się nazwa Qvalowicz wystawił książę raciborski Leszko, wnuk Kazimierza I. Zapis dotyczy obciążeń nałożonych na Rybnik i okolice w postaci opłat od łana na rzecz prebendy powołanej w kościele św. Tomasza Kanterberyjskiego na Ostrogu w Raciborzu.

 

Gdzie znajdują się najstarsze dokumenty dotyczące Chwałowic?

 

Treść najstarszych dokumentów dotyczących Chwałowic jest dostępna w XIX- wiecznym katalogu zwanym Codex Diplomaticus Silesiae. Publikacja ta dostępna jest w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej, jak również na niezwykle bogatej i rzetelnej stronie internetowej Dokumenty Śląska. Oryginalne dokumenty dotyczące Chwałowic są mniej dostępne; Księga uposażeń biskupów wrocławskich zaginęła w czasie ostatniej wojny, podobnie jak dokument z 1308 roku. W archiwum wrocławskim zachował się jedynie ten z 1228 zawierający najstarszą wzmiankę o miejscowości.

 

Chwałowice i Piastowie górnośląscy.

 

Początki Chwałowic są nierozerwalnie związane z Piastami górnośląskimi. Twórca historycznego Górnego Śląska ze stolicą w Raciborzu jest książę Mieszko Laskonogi (1131-1211), wnuk Bolesława Krzywoustego i syn Władysława Wygnańca. Książę Mieszko Laskonogi po śmierci swego ojca doprowadził do podziału Śląska – część dolna ze stolicą we Wrocławiu przypadła jego bratu Bolesławowi Wysokiemu. Mieszko Laskonogi reprezentował jeden z najważniejszych rodów średniowiecznej Europy – Piastów. Prestiż jego rodu został wzmocniony małżeństwem jego ojca. Matką Mieszka Laskonogiego była Agnieszka z austriackiego rodu Babenbergów. Jej ojcem był święty kościoła katolickiego Leopold III , jej zaś dziadkiem cesarz Henryk IV salicki, cesarz rzymski.

Mieszko Laskonogi (1130-1211) spoczywa na Wawelu w Krypcie Leonarda, był wnukiem Bolesława Krzywoustego
i twórcą historycznego Górnego Śląska nazywanego w jego czasach księstwem opolsko-raciborskim

 

Mieszko Laskonogi ożenił się księżną Ludmiłą pochodzącą najprawdopodobniej z dynastii czeskich Przemyślidów. Książęca para wydała na świat potomstwo, które nadało kształt Górnemu Śląskowi tożsamemu  początkowo z księstwem raciborskim, później opolsko-raciborskim. Najbardziej znaczącymi dziećmi w  ich związku byli Kazimierz ( oraz jego  syn Władysław) i Eufrozyna – matka Władysława Łokietka i babcia Kazimierza Wielkiego.

Książę opolsko-raciborski Kazimierz (1180-1230) był synem Mieszka Laskonogiego.
Jest autorem dokumentu z 1228 roku w którym po raz   pierwszy wymieniono Chwałowice. Pomnik w Opolu

 

Książę Kazimierz został władcą księstwa opolsko–raciborskiego i to z czasów jego panowania pochodzi pierwsza wzmianka o Chwałowicach. Jeden z jego synów, Władysław opolski założył większość miast w południowej części dzisiejszego województwa śląskiego ( Wodzisław Śląski, Gliwice, Żory, Bytom, później Rybnik, już w czasach panowania jego potomków), jak również, co jest nie do przecenienia, w 1258 roku sprowadził do Rud cystersów, którzy stworzyli fundamenty górnośląskiego przemysłu wydobywczego, hutniczego, a także stworzyli oni podwaliny edukacji na Górnym Śląsku. Szkoła cysterska w Rudach funkcjonowała do 1810 roku i wydała między innymi geniusza w osobie Karola Goduli[4].

 

Chwałowice i rybnicka parafia

 

Na czas panowania księcia Mieszka Laskonogiego przypada powstanie parafii i kościoła NMP w Rybniku. Początkowo kościół musiał być drewniany, później wzniesiono świątynię ceglaną, gotycką. Prezbiterium tej budowli istnieje po dziś dzień na ulicy Gliwickiej i jest kościółkiem akademickim. Wzgórze na którym powstała w Rybniku świątynia nazywane jest Cerkiewną górką, co oznacza, że najprawdopodobniej w czasach Państwa wielkomorawskiego, na sto lat przed chrztem Polski, znajdowała się tam świątynia starsza, obrządku wschodniego. Kościół parafialny w Rybniku powstał najprawdopodobniej pod koniec XII wieku i nieco później był również kościołem macierzystym norbertanek sprowadzonych przez Mieszka Laskonogiego.

Średniowieczne prezbiterium kościoła NMP na Cerkiewnej Górce w Rybniku.
Park wokół kościoła jest dawnym cmentarzem Parafialnym
na którym od średniowiecza grzebano mieszkańców Chwałowic

Wypis z ksiegi chrztów kościoła NMP w Rybniku: w roku1639 roku ochrzczona została Sophia z Chwałowic.
Rodzice – Georgy Valasek, matka – Catharina, chrzestni-Joanes Szczecina, Anna Klimkowa, Anna Kramarka

 

Zakonnice z czasem otrzymały do swej dyspozycji osadę w Chwałowicach[5]. W archiwum archidiecezjalnym w Katowicach zachowały się XVII- wieczne księgi chrztów, zgonów i ślubów dotyczące mieszkańców Chwałowic, którzy byli chrzczeni w kościele na Górce i których ciała spoczywają na terenie przylegającego doń parku.

Wypis z Księgi zgonów kościoła NMP w Rybniku dotyczący mieszkańców Chwałowic:
6 listopada w roku 1681 pochowany został Jon Piskula z Ligoty;
2 stycznia w 1682 roku pochowany został Simon Kreyczy

 

Mieszkańcy Chwałowic byli członkami parafii rybnickiej, aż do czasu powstania parafii w Jankowicach w 1897 roku.

 

Chwałowice – nazwa miejscowości

 

            W opracowaniach historycznych dominuje pogląd, że nazwa Chwałowice jest patronimiczna[6], czyli, że pochodzi od imienia właściciela, bądź gospodarza terenu. Takim pierwszym właścicielem miałby być Chwałek. Rzeczywiście imię takie występuje w średniowieczu i później, nie mniej jednak nie ma żadnych dokumentów potwierdzających taką genezę nazwy miejscowości. Wydaje się, że równie uprawniona jest hipoteza o hydrologicznym pochodzeniu nazwy, za czym przemawiają cztery przesłanki. Po pierwsze, ciągle wielu ludzi w Chwałowicach wymawia nazwę miejscowości jako Kwalowice, co jest w zgodzie z przesłanką drugą w postaci zapisu nazwy miejscowości przez q w roku 1308 – Qvalowicz. Wydaje się więc, że nazwa miejscowości może pochodzić od niemieckiego słowa quelle oznaczającego źródło, zdrój.

Mapa Chwałowic z roku 1827

 

Mapa Chwałowic z 1827 roku jest trzecią przesłanką, bo pokazuje wyraźnie dwa źródła istniejące w Chwałowicach. Źródło mniejsze znajdowało się niedaleko ulicy Śląskiej przed zjazdem na Popielów. Źródło drugie, o wiele większe, znajdowało się na terenie dzisiejszej kopalni. Płynęła z niego woda wzdłuż fragmentu ulicy Kupieckiej koło sklepu Netto przecinając dzisiejszą ulicę 1 Maja, biegnąc później częściowo wzdłuż dzisiejszej ulicy Ogrodowej ( w części dawnego koryta cieku znajduje się obecnie zbiornik przeciwpożarowy). Mapa pokazuje, że dzięki ciekowi wodnemu w Chwałowicach istniało kilka stawów. Siła strumienia wody musiała być jednak za mała, by umożliwić budowę młynów, które powstały jednak wzdłuż Tomoszka - cieku płynącego z Michałkowic, który jednocześnie zasilał staw Mośnik. Mapa pokazuje  również w jak niewielkim stopniu zmienił się układ dróg  najstarszej części Chwałowic – ulice Kupiecka, Wjazdowa i Zwycięstwa są łatwo na mapie dostrzegalne. Przesłanka czwarta przemawiająca za hydrologicznym pochodzeniem nazwy miejscowości dotyczy Kielowca – części Chwałowic znajdującej się za cmentarzem w kierunku Radziejowa. Nazwa tej części brzmi bardzo podobnie do nazwy miejscowości z roku 1308. Jeżeli nazwa Kielowiec jest zakrzepłą, średniowieczną nazwą miejscowości, to pojawia się pytanie o to, dlaczego nazwa całej miejscowości stała się z czasem jedynie nazwą jej części.

 

Opracował: Jan Krajczok

 

[1] www.dokumentyslaska.pl

[2] D. Halmer: Do końca XIII wieku, w:Rybnik dzieje miasta i jego dzielnic, t.I. red. Z.Hojka, B.Kloch, Rybnik 2017, s.118.

[3] Tamże, 95-96.

[4] N.Mika: Dzieje ziemi raciborskiej.

[5] D. Halmer: Do końca XIII wieku, w:Rybnik dzieje miasta i jego dzielnic, t.I. red. Z.Hojka, B.Kloch, Rybnik 2017, s.103-107.

[6] W. Sienkiewicz: Średniowieczne nazwy miejscowe ziemi rybnickiej, w: Kroniki Rybnickie, t.I, Rybnik 1983, s.29.