DZIEJE CHWAŁOWIC

Fragment Historii parafii wiejskich Archiprezbiteratu Żory na Górnym Śląsku Alfonsa Nowacka z roku 1912, s. 120-123

 

Dzieje średniowieczne

 

Chwałowice, położone około cztery kilometry na południe od Rybnika, składają się z właściwej wsi, Koziej Góry, Brzezin i młynów Köhla i Oslisloka. Wieś jest założona bez planu. Domy stoją daleko od siebie. Drogi, za wyjątkiem szosy powiatowej są złe i wąskie. Kozigóra leży na północ od wsi w kierunku Rybnika. Nazwa (Kozia Góra) przypomina o tym, że tu dawniej pasiono kozy, gdyż obszar ten z powodu jego jałowości nie był uprawiany. Dzisiaj okolica ta dzięki pilności mieszkańców została przekształcona w dosyć urodzajny pas ziemi. Brzeziny leżą na południe od głównej miejscowości. Nazwa nawiązuje do lasu brzozowego, który istniał tu w dawnych czasach. Młyny Köhla i Oslisloka mają nazwę od właścicieli. Nazwa Chwałowice (1228 Falevich) jest według Drzazdzynskiego patronimikiem, który należy wywodzić od nazw słowiańskich chval, chvala, po polsku chwała, pochwała, sława. Miejscowość istniała już około 1200 roku. Część ziemi w Chwałowicach należała najprawdopodobniej już przed 1211 r., tj. rokiem śmierci księżnej Ludmiły, do ufundowanego przez nią klasztoru panien w Rybniku. W dokumencie z 1228 r., w którym syn Ludmiły Kazimierz poświadcza przeniesienie klasztoru z Rybnika do Czarnowąsów, zauważa się, że Rybnik został zamieniony na Czarnowąsy, z wyjątkiem szynków i kaplicy z jej udziałem ziemi w Falevich (exceptis tabernis et capella cum sorte sua w faleuich, gue pro suis usibus detinuerunt). Ten Falevich to, jak zakłada już Idzikowski, nasze Chwałowice. W zredagowanym około 1305 r. rejestrze ujazdowskim wrocławskiej księgi fundacyjnejjest mowa o tym, że Chwałowice płaciły biskupowi dziesięcinę według zwyczaju polskiego wartości 1½ marki. W wystawionym 29 grudnia 1308 r. dokumencie księcia raciborskiego miejscowość nosi nazwę „Qvalowicz”. Sołectwo chwałowickie leżało tam, gdzie teraz znajduje się posiadłość Jana Missalli, obejmowało niecałe 135 mórg i zachowało swoją nazwę do dzisiejszego dnia. Około 1400 r. dominium i wieś Chwałowice należały do książąt raciborskich. Pod koniec marca 1417 r. książę Jan II przekazał folwark Chwałowice Beneszowi z Pudlova.

 

Czasy od XVI do XVIII wieku

 

W XVI lub XVII wieku sołtys naszej miejscowości jest określany jako „wolny”, który posiada 2 włóki i 2½ morgi ziemi i jest zobowiązany tylko do jednej furmanki po sól lub wino na pański stół. Płacił od łąki 24 gr. srebrne i guldena za stróżę. W 1652 roku występuje jako właściciel lub dzierżawca Chwałowic Stanisław von Ostachowsky. Był on w posiadaniu należącego od 1537 r. do proboszczów z Rybnika stawu rybnego w Chwałowicach. Później proboszczowie rybniccy otrzymali za niego mniejszy, nie tak wydajny staw. Jeszcze przed 1682 r. Chwałowice przypadły państwu rybnickiemu. W 1698 r. Karol Ferdynand von Kalkreuth „z Chwałowic” jest wymieniany jako członek bractwa jankowickiego. Może miał on w dzierżawie folwark w Chwałowicach. W 1788 r. hrabia von Wengerski sprzedał całe państwo rybnickie fiskusowi.

W 1791 roku było w Chwałowicach 10 siedloków pańszczyźnianych, tyle samo zagrodników pańszczyźnianych i chałupnik, razem 21 gospodarzy.

 

Wiek XIX do roku 1910

 

Liczba mieszkańców wynosiła około 1845 r.: 257 (wśród nich 21 ewangelików), w 1858 r.: 344. Do dzisiaj (kwiecień 1910 r.) podniosła się do 1300. Około 1865 r. mieszkańcy utrzymywali się jedynie z niezbyt znacznej uprawy ziemi oraz z pracy dniówkowej, do której sposobności dostarczało tylko o pół mili oddalone miasto Rybnik z jego znacznym zapotrzebowaniem na pracowników rolnych, jak również zimą z pracy w lesie królewskim. Dzisiaj znajdująca się na miejscu kopalnia księcia Gwidona von Henkel- Donnersmarcka ofiarowuje wystarczająco sposobność do pracy i zarobku. Kopalnia Donnersmarcka otwarta 2 września 1903 r. jest pod kierownictwem inspektora górniczego Kurta Welta. Obecnie posiada dwa równoległe szyby. Liczne zdatne do wydobycia pokłady węgla leżą jeden nad drugim. Najwyżej położony pokład będący obecnie w wydobyciu leży na głębokości 400 metrów. Praca wszystkich urządzeń na powierzchni i pod ziemią jak i również dostawa i odstawa do odległego prawie o 2 kilometry dworca kolejowego w Niedobczycach odbywa się przy wykorzystaniu elektryczności. Mocy dostarcza duża centrala elektryczna. Przy tym urządzeniu zastosowano najnowsze wypróbowane wynalazki. Tak np. zasilanie kotłów następuje już nie dzięki sile ludzkiej, lecz za pomocą urządzeń mechanicznych . W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku gmina wybudowała w miejscowości kaplicę mariacką. W granicach Chwałowic przy drodze od szkoły w Chwałowicach do jankowickiego kościoła znajduje się w zalesionej wokół kotlinie 20 morgowy staw Ośliźlok, nazwany chyba po dawniejszym właścicielu. W bezpośredniej bliskości stał dawniej drewniany młyn wodny, który jednak od 20 lat jest wypalony.

 

Kiedy koło 1850 r. rząd rozparcelował folwark, powstał szereg mniejszych gospodarstw chałupniczych. Resztówkę, o obszarze 123 mórg nabył ekonom Jarosław von Czarnetzki. W 1893 r. nabył ją Henryk Wilke za 24 000 marek. Sprzedał ją jednak w 1900 r. za 80 000 marek na cele przemysłowe. Na terenie resztówki stoi jeszcze ten budynek, którego budowę zlecił w 1848 r. fiskus celem przyjęcia wielu sierot z tutejszej okolicy, które po tyfusie głodowym 1847 roku zostały bezradne i opuszczone. Urząd radcy ds. sierot sprawował nauczyciel Pelka. Drugi, znajdujący się obok budynek z szeregiem okien łukowych, służył sierotom jako kaplica domowa. Nadzór nad sierocińcami w Rybniku i Ćwiklicach pełnił radca rządowy i szkolny Polomski. W Chwałowicach mieszkał przez kilka lat u swojego teścia von Czarnetzkiego autor książek dla młodzieży Franz Hoffmann.

 

Tłumaczył Mieczysław Kula z Boguszowic.
Tekst dostępny w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej

 

( w oparciu o Historię parafii wiejskich Archiprezbiteratu Żory na Górnym Śląsku Alfonsa Nowacka )

 

około 1211 roku Chwałowice są włąsnością księżnej Ludmiły, żony Mieszka Plątonogiego z dynastii Piastów z Raciborza

1228 książe Kazimierz, syn Ludmiły i Mieszka Plątonogiego (dziadek Władysława Łokietka ) wspomina o należących do niego Chwałowicach przenosząc klasztor norbertanek z Rybnika do Czarnowąsów

1305 wzmianka o dziesięcinie płaconej biskupowi wrocławskiemu

1417 Jan II Żelazny (z dynastii Przemyślidów), książe raciborski przekazuje folwark Chwałowice Beneszowi z Pudlowa

1625 właścicielem Chwałowic jest Stanisław von Ostaszowsky

1682 Chwałowice należą do hrabiów von Wengersky zarządzających rybnickim państwem stanowym

1698 Chwałowice są prawdopodobnie dzierżawione przez Karola Ferdynanda von Kalkreuth

1788 Hrabia von Wengerski sprzedaje Chwałowice wraz z całym państwem stanowym państwu pruskiemu

1791 w Chwałowicach żyje 21 gospodarzy

1804 dzieci z Chwałowic uczęszczają do szkoły w Jankowicach

1845 liczba mieszkańców Chwałowic wynosi 257 osób (w tym 21 ewangelików)

1848 budowa sierocińca dla ofiar tyfusu głodowego

1850 rządowa parcelacja folwarku w Chwałowicach, pozostałości kupuje Jarosław von Czarnetzky,

w Chwałowicach mieszka wtedy pisarz Franz Hoffmann

1879 oddanie do użytku pierwszego budynku szkolnego w Chwałowicach

1890 budowa kaplicy mariackiej

1893 resztki folwarku kupuje Henryk Wilke

1900 Guido von Donnersmarck kupuje dawny majątek ziemski

2 września 1903 zostaje otwarta kopalnia.

1910 liczba mieszkańców wynosi 1300 osób

            XVIII- wieczne  nazwiska chwałowickich chłopów są znane dzięki dwóm dokumentom. Pierwszym z nich jest znajdujący we wrocławskim archiwum Kataster Karoliński obejmujący lata 1722 -1730, drugim zaś  są akta gruntowe Chwałowic zdeponowane w archiwum raciborskim. Kataster Karoliński jest fiskalnym dokumentem austriackim, który został sporządzony na polecenie cesarza Karola V. Dzięki cesarskiemu pomysłowi możemy poznać jedne z najstarszych nazwisk dawnych mieszkańców Chwałowic i poznać stan ich posiadania. Dokument  podpisany przez austriackich urzędników 1 grudnia 1722 dowodzi, że wójtem miejscowości był Simon Krayczy. Poza nim  we wsi mieszkało pięciu innych gospodarzy: Urban Kowall, Jacob Martzall, Thomas Karwath, Urban Gsell, Andreas Harasin, a także jeden zagrodnik, którym był najprawdopodobniej Matheas Harasin i jeden wolny gospodarz –Matheas Kutschera. W roku 1722 do chwałowickich chłopów należało 5 świń i 6 krów. Ich sytuacja stała się lepsza w roku 1730, kiedy austriacka komisja pojawiła się w miejscowości ponownie, bo w dokumencie odnotowano, że chłopi dysponowali już 16 krowami i 7 świniami. W miejscowości nie było wtedy stawów, młynów, ani kopalń, jak również chłopi nie mieli prawa warzenia piwa i produkcji palonego wina. Ciekawostką jest, że w dokumencie istnieje zapis o gospodarstwie Urbana Kowalla leżącym przy lesie graniczącym z Boguszowicami.

            Nazwiska udokumentowane w Katastrze Karolińskim pojawiają się w większości wypadków w dokumentach raciborskich, które powstały później, w  czasach kiedy Chwałowice należały do Prus. Akta gruntowe dotyczą chłopów, którzy zazwyczaj wykupili gospodarstwa należące  do szlacheckiej rodziny Wengerskich. Nazwisk nowych właścicieli rolnych jest przeszło trzydzieści:

Bobrzik, Cichy, Dragon, Gripol, Gsell, Harazim, Kafka, Karvath, Klapria, Kudlacz, Kufieta, Kutschera, Kowol, Krawieczyk, Lubsczyk, Machoczek, Malachowsky, Martzol, Niesporek, Ochoisky, Piecha, Polock, Poyda, Pustelny, Pustolka, Roiek, Schulik, Schulla, Skorupa, Skupin, Tarabura, Tutlla, Wypenda, Zipser, Żaczek.

Powyższe informacje mogą być skonfrontowane z pruskim dziełem kartograficznym Christiana von Wrede  z 1746 roku. Mapa jest wyjątkowo dokładna i opatrzona opisem, z którego wynika, że miejscowość należała do hrabiów Wengerskich i mieszkało w niej 7 gospodarzy, 11 zagrodników i trzy konie. Prezentowana mapa jest najprawdopodobniej najstarszym źródłowym obrazem Chwałowic i dowodzi ona,  że na terenie miejscowości było około 15 dużych zabudowań. W północnej części mapy miejscowości zaznaczone jest duże zabudowanie opisane literami vw, które oznaczają folwark. Wydaje się, biorąc określone na mapie ukształtowanie terenu, że zabudowania biegły wzdłuż ulicy Kupieckiej, nie bez powodu nazywanej przez mieszkańców - Starą, folwark zaś znajdował się na terenie dzisiejszej kopalni. Poza gospodarstwami na mapie widoczne są cieki wodne z dużymi stawami i 3 zaznaczonymi młynami, które jeszcze nie istniały w czasach powstania Katastru Karolińskiego.

            Większość przywołanych powyżej  nazwisk, mimo zmienionej nieco pisowni, zachowała się po dziś dzień, co pozwala mieć prawie pewność, że XVIII- wieczne dokumenty zawierają  nazwiska przodków współczesnych mieszkańców naszego miasta, włączając w to nazwisko hrabiów Wengerskich, które również przetrwało i najprawdopodobniej świadczy o szlacheckich korzeniach tych  którzy je noszą.

---

Opracował: Jan Krajczok

Tłumaczenie dokumentów w języka niemieckiego: Roman Cop

 

Chwałowiccy młynarze, gospodarze i zagrodnicy z latach 1753-1802 

w aktach gruntowych Archiwum Państwowego w Raciborzu. 

 

Właciciel	Nazwa własności	Data nabycia	Uwagi
Nocolai TARABURA	młyn 1	1768	Nicolai kupił młyn od ojca, Johanna Tarabury.
Andreas  SCHULIK	młyn 2	1753	Młyn wykupiono z dóbr doiminalnych i był zarządzany wcześniej przez ojca Andreasa, Baltazara.
Paul KLAPRIA	młyn 2	1794
Georg ZIPSTER	myn 2	1800
Thomas MARTZOL	gospodarstwo kmiece 1	1770
Lorentz OCHOISKY	gospodarstwo kmiece  1	1778	Gospodarstwo zostało zakupione od Thomasa Martzola
Lorenz KOWOL	gospodarstwo kmiece  1	1779	Przejmuje gospodarstwo od Lorenza Ochojskiego.
Paul OCHOISKY	gospodarstwo kmiece  1	1782	Przejmuje gospodarstwo po Lorenzu Kowolu.
Jonek GRIPOL Anton LUBSCZYK Anton KRAWIECZYK	gospodarstwo kmiece  1	1789	Gospodarstwo Lorenza Kowola zostaje przejęte przez grupę osób. Pisownia nazwisk nie jest jednoznaczna.
Sebastian KARVATH	gospodarstwo kmiece  2	1770	Zakupione z dóbr dominalnych.
Sebastian KARVATH	gospodarstwo kmiece  2	1770
Georg GSELL	gospodarstwo kmiece  2	Po 1784
Jonek KUFIETA	gospodarstwo kmiece  2	1785
Andreas MARTZOL	gospodarstwo kmiece  3	1770
Jonek WYPENDA	gospodarstwo kmiece  3	1784
Lorenz ŻACZEK	gospodarstwo kmiece  4	1772
Jacob POYDA	gospodarstwo kmiece  4	1772-1792
Georg SKORUPA	gospodarstwo kmiece  4	1792
Michael SKORUPA	gospodarstwo kmiece  4	1797
Blasius PUSTELNY	gospodarstwo kmiece  5	1779
Bartek OCHOISKY	gospodarstwo kmiece  5	1780
Martin OCHOISKY	gospodarstwo kmiece  5	1795	Syn Bartka.
Wittek SCHULLA	gospodarstwo kmiece  6	1770
Maciek SCHULLA	gospodarstwo kmiece  6	1778	Syn Wittka otrzymuje gospodarstwo po ojcu. Maciek Schulla zmarł w 1793 i majątek po nim przejęła wdowa Ewa. Wyszłą powtórnie za mąż za Antona Schulika.
Joseph HARAZIM	gopodarstwo zagrodnicze 1	1770	Zmarł w 1784.
Joseph NIESPOREK	gopodarstwo zagrodnicze 1	1784
Thomas NIESPOREK	gopodarstwo zagrodnicze 1	1792	Syn Josepha .
Andreas WYPENDA	gopodarstwo zagrodnicze 2	1771
Mathey KUTZCHERA	gopodarstwo zagrodnicze 2	1784
Lorenz KOWOL	gopodarstwo zagrodnicze 2	1787
Jacob ROIECK	gopodarstwo zagrodnicze 2	1799
Simon BOBRZIK	gopodarstwo zagrodnicze 3	1771
Georg GSELL	gopodarstwo zagrodnicze 3	1783
Anton GSELL	gopodarstwo zagrodnicze 3		Syn Georga.
Johann KAFFKA	gopodarstwo zagrodnicze 3	1798
Sobeck SKUPIN	gopodarstwo zagrodnicze 3	1801
Grygier DRAGON	gopodarstwo zagrodnicze 3	1771	Opuścił gospodarstwo.
Walentin ŻĄCZECK	gopodarstwo zagrodnicze 3	1771 -1802
Jacob PUSTOLKA	gopodarstwo zagrodnicze  4	1771	Kupił zagrodę od Josepha Ochojskiego. Jacob zmarł w 1781.
Sobeck MALACHOWSKY	gopodarstwo zagrodnicze 4	1782
Paul OCHOISKY	gopodarstwo zagrodnicze 4	1782
Georg  GSELL	gopodarstwo zagrodnicze 5	1780
Joneck TUTLLA	gopodarstwo zagrodnicze 5	1789
Mathias POLLOCK	gopodarstwo zagrodnicze 5	1795
Bartek  OCHOYSKY	gopodarstwo zagrodnicze 6	1780
Andreas MARZOLL	gopodarstwo zagrodnicze 6	1784
Martin MARZOLL	gopodarstwo zagrodnicze 6		Syn Andreasa Marzolla.
Jacob POYDA	gopodarstwo zagrodnicze 6	1795
Anton GSELL	gopodarstwo zagrodnicze 6	1800
Joseph OCHOYZKY	gopodarstwo zagrodnicze 7	1771	Kupił od Lorenza Żaczka.
Jacob PUSTOLKA	gopodarstwo zagrodnicze 7	1777
Andreas OCHOYZKY	gopodarstwo zagrodnicze 8	1771	Uciekł z wioski w 1779.
Georg SCHULLA	gopodarstwo zagrodnicze 8	1779
Johann WYPENDA	gopodarstwo zagrodnicze 8	1784
Joseph MACHOCZEK	gopodarstwo zagrodnicze 8	1800
Lorenz OCHOYZKY	gopodarstwo zagrodnicze 9	1772	Lorenz zmarł w 1793.
Caspar CICHY	gopodarstwo zagrodnicze 9	1802
Martin PIECHA	gopodarstwo zagrodnicze 10	1789	Kupił od Petera Mrozka.
Georg KUTZERA	gopodarstwo zagrodnicze 10	1789	Georg Kutzera uciekł z miejscowości.
Sobeck SKUPIN	gopodarstwo zagrodnicze 10	1795
Macieck ROIECK	gopodarstwo zagrodnicze 10	1795
Paul KUDLACZ	gopodarstwo zagrodnicze 10	1799
Peter NIESPOREK	gopodarstwo zagrodnicze 10		Przejmuje gospodarstwo po śmierci Paula Kudlacza.