DZIEJE CHWAŁOWIC
Historia Chwałowic wg Alfonsa Nowacka
Fragment Historii parafii wiejskich Archiprezbiteratu Żory na Górnym Śląsku Alfonsa Nowacka z roku 1912, s. 120-123
Dzieje średniowieczne
Chwałowice, położone około cztery kilometry na południe od Rybnika, składają się z właściwej wsi, Koziej Góry, Brzezin i młynów Köhla i Oslisloka. Wieś jest założona bez planu. Domy stoją daleko od siebie. Drogi, za wyjątkiem szosy powiatowej są złe i wąskie. Kozigóra leży na północ od wsi w kierunku Rybnika. Nazwa (Kozia Góra) przypomina o tym, że tu dawniej pasiono kozy, gdyż obszar ten z powodu jego jałowości nie był uprawiany. Dzisiaj okolica ta dzięki pilności mieszkańców została przekształcona w dosyć urodzajny pas ziemi. Brzeziny leżą na południe od głównej miejscowości. Nazwa nawiązuje do lasu brzozowego, który istniał tu w dawnych czasach. Młyny Köhla i Oslisloka mają nazwę od właścicieli. Nazwa Chwałowice (1228 Falevich) jest według Drzazdzynskiego patronimikiem, który należy wywodzić od nazw słowiańskich chval, chvala, po polsku chwała, pochwała, sława. Miejscowość istniała już około 1200 roku. Część ziemi w Chwałowicach należała najprawdopodobniej już przed 1211 r., tj. rokiem śmierci księżnej Ludmiły, do ufundowanego przez nią klasztoru panien w Rybniku. W dokumencie z 1228 r., w którym syn Ludmiły Kazimierz poświadcza przeniesienie klasztoru z Rybnika do Czarnowąsów, zauważa się, że Rybnik został zamieniony na Czarnowąsy, z wyjątkiem szynków i kaplicy z jej udziałem ziemi w Falevich (exceptis tabernis et capella cum sorte sua w faleuich, gue pro suis usibus detinuerunt). Ten Falevich to, jak zakłada już Idzikowski, nasze Chwałowice. W zredagowanym około 1305 r. rejestrze ujazdowskim wrocławskiej księgi fundacyjnejjest mowa o tym, że Chwałowice płaciły biskupowi dziesięcinę według zwyczaju polskiego wartości 1½ marki. W wystawionym 29 grudnia 1308 r. dokumencie księcia raciborskiego miejscowość nosi nazwę „Qvalowicz”. Sołectwo chwałowickie leżało tam, gdzie teraz znajduje się posiadłość Jana Missalli, obejmowało niecałe 135 mórg i zachowało swoją nazwę do dzisiejszego dnia. Około 1400 r. dominium i wieś Chwałowice należały do książąt raciborskich. Pod koniec marca 1417 r. książę Jan II przekazał folwark Chwałowice Beneszowi z Pudlova.
Czasy od XVI do XVIII wieku
W XVI lub XVII wieku sołtys naszej miejscowości jest określany jako „wolny”, który posiada 2 włóki i 2½ morgi ziemi i jest zobowiązany tylko do jednej furmanki po sól lub wino na pański stół. Płacił od łąki 24 gr. srebrne i guldena za stróżę. W 1652 roku występuje jako właściciel lub dzierżawca Chwałowic Stanisław von Ostachowsky. Był on w posiadaniu należącego od 1537 r. do proboszczów z Rybnika stawu rybnego w Chwałowicach. Później proboszczowie rybniccy otrzymali za niego mniejszy, nie tak wydajny staw. Jeszcze przed 1682 r. Chwałowice przypadły państwu rybnickiemu. W 1698 r. Karol Ferdynand von Kalkreuth „z Chwałowic” jest wymieniany jako członek bractwa jankowickiego. Może miał on w dzierżawie folwark w Chwałowicach. W 1788 r. hrabia von Wengerski sprzedał całe państwo rybnickie fiskusowi.
W 1791 roku było w Chwałowicach 10 siedloków pańszczyźnianych, tyle samo zagrodników pańszczyźnianych i chałupnik, razem 21 gospodarzy.
Wiek XIX do roku 1910
Liczba mieszkańców wynosiła około 1845 r.: 257 (wśród nich 21 ewangelików), w 1858 r.: 344. Do dzisiaj (kwiecień 1910 r.) podniosła się do 1300. Około 1865 r. mieszkańcy utrzymywali się jedynie z niezbyt znacznej uprawy ziemi oraz z pracy dniówkowej, do której sposobności dostarczało tylko o pół mili oddalone miasto Rybnik z jego znacznym zapotrzebowaniem na pracowników rolnych, jak również zimą z pracy w lesie królewskim. Dzisiaj znajdująca się na miejscu kopalnia księcia Gwidona von Henkel- Donnersmarcka ofiarowuje wystarczająco sposobność do pracy i zarobku. Kopalnia Donnersmarcka otwarta 2 września 1903 r. jest pod kierownictwem inspektora górniczego Kurta Welta. Obecnie posiada dwa równoległe szyby. Liczne zdatne do wydobycia pokłady węgla leżą jeden nad drugim. Najwyżej położony pokład będący obecnie w wydobyciu leży na głębokości 400 metrów. Praca wszystkich urządzeń na powierzchni i pod ziemią jak i również dostawa i odstawa do odległego prawie o 2 kilometry dworca kolejowego w Niedobczycach odbywa się przy wykorzystaniu elektryczności. Mocy dostarcza duża centrala elektryczna. Przy tym urządzeniu zastosowano najnowsze wypróbowane wynalazki. Tak np. zasilanie kotłów następuje już nie dzięki sile ludzkiej, lecz za pomocą urządzeń mechanicznych . W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku gmina wybudowała w miejscowości kaplicę mariacką. W granicach Chwałowic przy drodze od szkoły w Chwałowicach do jankowickiego kościoła znajduje się w zalesionej wokół kotlinie 20 morgowy staw Ośliźlok, nazwany chyba po dawniejszym właścicielu. W bezpośredniej bliskości stał dawniej drewniany młyn wodny, który jednak od 20 lat jest wypalony.
Kiedy koło 1850 r. rząd rozparcelował folwark, powstał szereg mniejszych gospodarstw chałupniczych. Resztówkę, o obszarze 123 mórg nabył ekonom Jarosław von Czarnetzki. W 1893 r. nabył ją Henryk Wilke za 24 000 marek. Sprzedał ją jednak w 1900 r. za 80 000 marek na cele przemysłowe. Na terenie resztówki stoi jeszcze ten budynek, którego budowę zlecił w 1848 r. fiskus celem przyjęcia wielu sierot z tutejszej okolicy, które po tyfusie głodowym 1847 roku zostały bezradne i opuszczone. Urząd radcy ds. sierot sprawował nauczyciel Pelka. Drugi, znajdujący się obok budynek z szeregiem okien łukowych, służył sierotom jako kaplica domowa. Nadzór nad sierocińcami w Rybniku i Ćwiklicach pełnił radca rządowy i szkolny Polomski. W Chwałowicach mieszkał przez kilka lat u swojego teścia von Czarnetzkiego autor książek dla młodzieży Franz Hoffmann.
Tłumaczył Mieczysław Kula z Boguszowic.
Tekst dostępny w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej
Najważniejsze fakty historyczne do 1910 r.
( w oparciu o Historię parafii wiejskich Archiprezbiteratu Żory na Górnym Śląsku Alfonsa Nowacka )
około 1211 roku Chwałowice są włąsnością księżnej Ludmiły, żony Mieszka Plątonogiego z dynastii Piastów z Raciborza
1228 książe Kazimierz, syn Ludmiły i Mieszka Plątonogiego (dziadek Władysława Łokietka ) wspomina o należących do niego Chwałowicach przenosząc klasztor norbertanek z Rybnika do Czarnowąsów
1305 wzmianka o dziesięcinie płaconej biskupowi wrocławskiemu
1417 Jan II Żelazny (z dynastii Przemyślidów), książe raciborski przekazuje folwark Chwałowice Beneszowi z Pudlowa
1625 właścicielem Chwałowic jest Stanisław von Ostaszowsky
1682 Chwałowice należą do hrabiów von Wengersky zarządzających rybnickim państwem stanowym
1698 Chwałowice są prawdopodobnie dzierżawione przez Karola Ferdynanda von Kalkreuth
1788 Hrabia von Wengerski sprzedaje Chwałowice wraz z całym państwem stanowym państwu pruskiemu
1791 w Chwałowicach żyje 21 gospodarzy
1804 dzieci z Chwałowic uczęszczają do szkoły w Jankowicach
1845 liczba mieszkańców Chwałowic wynosi 257 osób (w tym 21 ewangelików)
1848 budowa sierocińca dla ofiar tyfusu głodowego
1850 rządowa parcelacja folwarku w Chwałowicach, pozostałości kupuje Jarosław von Czarnetzky,
w Chwałowicach mieszka wtedy pisarz Franz Hoffmann
1879 oddanie do użytku pierwszego budynku szkolnego w Chwałowicach
1890 budowa kaplicy mariackiej
1893 resztki folwarku kupuje Henryk Wilke
1900 Guido von Donnersmarck kupuje dawny majątek ziemski
2 września 1903 zostaje otwarta kopalnia.
1910 liczba mieszkańców wynosi 1300 osób
Nazwiska chwałowickich chłopów z lat 1722-1810
XVIII- wieczne nazwiska chwałowickich chłopów są znane dzięki dwóm dokumentom. Pierwszym z nich jest znajdujący we wrocławskim archiwum Kataster Karoliński obejmujący lata 1722 -1730, drugim zaś są akta gruntowe Chwałowic zdeponowane w archiwum raciborskim. Kataster Karoliński jest fiskalnym dokumentem austriackim, który został sporządzony na polecenie cesarza Karola V. Dzięki cesarskiemu pomysłowi możemy poznać jedne z najstarszych nazwisk dawnych mieszkańców Chwałowic i poznać stan ich posiadania. Dokument podpisany przez austriackich urzędników 1 grudnia 1722 dowodzi, że wójtem miejscowości był Simon Krayczy. Poza nim we wsi mieszkało pięciu innych gospodarzy: Urban Kowall, Jacob Martzall, Thomas Karwath, Urban Gsell, Andreas Harasin, a także jeden zagrodnik, którym był najprawdopodobniej Matheas Harasin i jeden wolny gospodarz –Matheas Kutschera. W roku 1722 do chwałowickich chłopów należało 5 świń i 6 krów. Ich sytuacja stała się lepsza w roku 1730, kiedy austriacka komisja pojawiła się w miejscowości ponownie, bo w dokumencie odnotowano, że chłopi dysponowali już 16 krowami i 7 świniami. W miejscowości nie było wtedy stawów, młynów, ani kopalń, jak również chłopi nie mieli prawa warzenia piwa i produkcji palonego wina. Ciekawostką jest, że w dokumencie istnieje zapis o gospodarstwie Urbana Kowalla leżącym przy lesie graniczącym z Boguszowicami.
Nazwiska udokumentowane w Katastrze Karolińskim pojawiają się w większości wypadków w dokumentach raciborskich, które powstały później, w czasach kiedy Chwałowice należały do Prus. Akta gruntowe dotyczą chłopów, którzy zazwyczaj wykupili gospodarstwa należące do szlacheckiej rodziny Wengerskich. Nazwisk nowych właścicieli rolnych jest przeszło trzydzieści:
Bobrzik, Cichy, Dragon, Gripol, Gsell, Harazim, Kafka, Karvath, Klapria, Kudlacz, Kufieta, Kutschera, Kowol, Krawieczyk, Lubsczyk, Machoczek, Malachowsky, Martzol, Niesporek, Ochoisky, Piecha, Polock, Poyda, Pustelny, Pustolka, Roiek, Schulik, Schulla, Skorupa, Skupin, Tarabura, Tutlla, Wypenda, Zipser, Żaczek.
Powyższe informacje mogą być skonfrontowane z pruskim dziełem kartograficznym Christiana von Wrede z 1746 roku. Mapa jest wyjątkowo dokładna i opatrzona opisem, z którego wynika, że miejscowość należała do hrabiów Wengerskich i mieszkało w niej 7 gospodarzy, 11 zagrodników i trzy konie. Prezentowana mapa jest najprawdopodobniej najstarszym źródłowym obrazem Chwałowic i dowodzi ona, że na terenie miejscowości było około 15 dużych zabudowań. W północnej części mapy miejscowości zaznaczone jest duże zabudowanie opisane literami vw, które oznaczają folwark. Wydaje się, biorąc określone na mapie ukształtowanie terenu, że zabudowania biegły wzdłuż ulicy Kupieckiej, nie bez powodu nazywanej przez mieszkańców - Starą, folwark zaś znajdował się na terenie dzisiejszej kopalni. Poza gospodarstwami na mapie widoczne są cieki wodne z dużymi stawami i 3 zaznaczonymi młynami, które jeszcze nie istniały w czasach powstania Katastru Karolińskiego.
Większość przywołanych powyżej nazwisk, mimo zmienionej nieco pisowni, zachowała się po dziś dzień, co pozwala mieć prawie pewność, że XVIII- wieczne dokumenty zawierają nazwiska przodków współczesnych mieszkańców naszego miasta, włączając w to nazwisko hrabiów Wengerskich, które również przetrwało i najprawdopodobniej świadczy o szlacheckich korzeniach tych którzy je noszą.
Opracował: Jan Krajczok
Tłumaczenie dokumentów w języka niemieckiego: Roman Cop
Spis chwałowickich chłopów
Chwałowiccy młynarze, gospodarze i zagrodnicy z latach 1753-1802
w aktach gruntowych Archiwum Państwowego w Raciborzu.
Właciciel |
Nazwa własności |
Data nabycia |
Uwagi |
Nocolai TARABURA |
młyn 1 |
1768 |
Nicolai kupił młyn od ojca, Johanna Tarabury. |
Andreas SCHULIK |
młyn 2 |
1753 |
Młyn wykupiono z dóbr doiminalnych i był zarządzany wcześniej przez ojca Andreasa, Baltazara. |
Paul KLAPRIA |
młyn 2 |
1794 |
|
Georg ZIPSTER |
myn 2 |
1800 |
|
Thomas MARTZOL |
gospodarstwo kmiece 1 |
1770 |
|
Lorentz OCHOISKY |
gospodarstwo kmiece 1 |
1778 |
Gospodarstwo zostało zakupione od Thomasa Martzola |
Lorenz KOWOL |
gospodarstwo kmiece 1 |
1779 |
Przejmuje gospodarstwo od Lorenza Ochojskiego. |
Paul OCHOISKY |
gospodarstwo kmiece 1 |
1782 |
Przejmuje gospodarstwo po Lorenzu Kowolu. |
Jonek GRIPOL Anton LUBSCZYK Anton KRAWIECZYK
|
gospodarstwo kmiece 1 |
1789 |
Gospodarstwo Lorenza Kowola zostaje przejęte przez grupę osób. Pisownia nazwisk nie jest jednoznaczna. |
Sebastian KARVATH |
gospodarstwo kmiece 2 |
1770 |
Zakupione z dóbr dominalnych. |
Sebastian KARVATH |
gospodarstwo kmiece 2 |
1770 |
|
Georg GSELL |
gospodarstwo kmiece 2 |
Po 1784 |
|
Jonek KUFIETA |
gospodarstwo kmiece 2 |
1785 |
|
Andreas MARTZOL |
gospodarstwo kmiece 3 |
1770 |
|
Jonek WYPENDA |
gospodarstwo kmiece 3 |
1784 |
|
Lorenz ŻACZEK |
gospodarstwo kmiece 4 |
1772 |
|
Jacob POYDA |
gospodarstwo kmiece 4 |
1772-1792 |
|
Georg SKORUPA |
gospodarstwo kmiece 4 |
1792 |
|
Michael SKORUPA |
gospodarstwo kmiece 4 |
1797 |
|
Blasius PUSTELNY |
gospodarstwo kmiece 5 |
1779 |
|
Bartek OCHOISKY |
gospodarstwo kmiece 5 |
1780 |
|
Martin OCHOISKY |
gospodarstwo kmiece 5 |
1795 |
Syn Bartka. |
Wittek SCHULLA |
gospodarstwo kmiece 6 |
1770 |
|
Maciek SCHULLA |
gospodarstwo kmiece 6 |
1778 |
Syn Wittka otrzymuje gospodarstwo po ojcu. Maciek Schulla zmarł w 1793 i majątek po nim przejęła wdowa Ewa. Wyszłą powtórnie za mąż za Antona Schulika. |
Joseph HARAZIM |
gopodarstwo zagrodnicze 1 |
1770 |
Zmarł w 1784. |
|
|
|
|
Joseph NIESPOREK |
gopodarstwo zagrodnicze 1 |
1784 |
|
Thomas NIESPOREK |
gopodarstwo zagrodnicze 1 |
1792 |
Syn Josepha . |
Andreas WYPENDA |
gopodarstwo zagrodnicze 2 |
1771 |
|
Mathey KUTZCHERA |
gopodarstwo zagrodnicze 2 |
1784 |
|
Lorenz KOWOL |
gopodarstwo zagrodnicze 2 |
1787 |
|
Jacob ROIECK |
gopodarstwo zagrodnicze 2 |
1799 |
|
Simon BOBRZIK |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1771 |
|
Georg GSELL |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1783 |
|
Anton GSELL |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
|
Syn Georga. |
Johann KAFFKA |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1798 |
|
Sobeck SKUPIN |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1801 |
|
Grygier DRAGON |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1771 |
Opuścił gospodarstwo. |
Walentin ŻĄCZECK |
gopodarstwo zagrodnicze 3 |
1771 -1802 |
|
Jacob PUSTOLKA |
gopodarstwo zagrodnicze 4 |
1771 |
Kupił zagrodę od Josepha Ochojskiego. Jacob zmarł w 1781. |
Sobeck MALACHOWSKY |
gopodarstwo zagrodnicze 4 |
1782 |
|
Paul OCHOISKY |
gopodarstwo zagrodnicze 4 |
1782 |
|
Georg GSELL |
gopodarstwo zagrodnicze 5 |
1780 |
|
Joneck TUTLLA |
gopodarstwo zagrodnicze 5 |
1789 |
|
Mathias POLLOCK |
gopodarstwo zagrodnicze 5 |
1795 |
|
Bartek OCHOYSKY |
gopodarstwo zagrodnicze 6 |
1780 |
|
Andreas MARZOLL |
gopodarstwo zagrodnicze 6 |
1784 |
|
Martin MARZOLL |
gopodarstwo zagrodnicze 6 |
|
Syn Andreasa Marzolla. |
Jacob POYDA |
gopodarstwo zagrodnicze 6 |
1795 |
|
Anton GSELL |
gopodarstwo zagrodnicze 6 |
1800 |
|
Joseph OCHOYZKY |
gopodarstwo zagrodnicze 7 |
1771 |
Kupił od Lorenza Żaczka. |
Jacob PUSTOLKA |
gopodarstwo zagrodnicze 7 |
1777 |
|
Andreas OCHOYZKY |
gopodarstwo zagrodnicze 8 |
1771 |
Uciekł z wioski w 1779. |
Georg SCHULLA |
gopodarstwo zagrodnicze 8 |
1779 |
|
Johann WYPENDA |
gopodarstwo zagrodnicze 8 |
1784 |
|
Joseph MACHOCZEK |
gopodarstwo zagrodnicze 8 |
1800 |
|
Lorenz OCHOYZKY |
gopodarstwo zagrodnicze 9 |
1772 |
Lorenz zmarł w 1793. |
Caspar CICHY |
gopodarstwo zagrodnicze 9 |
1802 |
|
Martin PIECHA |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
1789 |
Kupił od Petera Mrozka. |
Georg KUTZERA |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
1789 |
Georg Kutzera uciekł z miejscowości. |
Sobeck SKUPIN |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
1795 |
|
Macieck ROIECK |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
1795 |
|
Paul KUDLACZ |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
1799 |
|
Peter NIESPOREK |
gopodarstwo zagrodnicze 10 |
|
Przejmuje gospodarstwo po śmierci Paula Kudlacza. |